Wojciech Sylwester Piotr Rubinowicz urodził się 22 lutego 1889 w Sadagórze koło Czernio­wiec. Czerniowce były wtedy — obok Lwowa — najdalej na wschód wysuniętym ośrodkiem kulturalnym ówczesnych Austro-Węgier, obecnie znajdują się na zachodnim skraju Ukrainy. W Czerniowcach mieszkały zgodnie społeczności Polaków, Austriaków, Żydów (deklarujących język ojczysty niemiecki, ale religię mojżeszową), a także Ukraińców (zwanych Rusinami), Rumunów i spolszczonych od stuleci Ormian, uznających zwierz­chnictwo religijne Watykanu, a nie patriar­chatu w ormiańskim Eczmiadzinie.

Ojciec Wojciecha, Damian, był powstańcem 1863 r., farmaceutą, właścicielem apteki w Sadagórze, potem w Czer­niowcach, i dwukrotnie pełnił z wyboru urząd burmistrza Sadagóry. Starał się o wpro­wadzenie do szkoły nauki języka polskiego, przyczynił się do utworzenia czytelni polskiej. Matka Wojciecha, Małgo­rzata z Brodowskich, była córką właściciela ziemskiego. Wojciech był drugim z sześciorga rodzeństwa. Niestety czworo z nich zmarło w młodości na gruźlicę. Również Wojciech chorował na gruźlicę stawu biodrowego, co pozostawiło trwałe kalectwo. Leczył się w sanatorium dr Kazimierza Dłuskiego w Zakopanemoraz w Iwoniczu.

Zgodnie z życzeniem ojca, miał zostać farmaceutą i przejąć po nim aptekę. Wątłe zdrowie nie pozwoliło mu na realizację tego zamiaru. Nie spodziewając się długiego życia i rezygnując z nauki praktycz­nego zawodu, Wojciech Rubinowicz po zdaniu matury zapisał się 1908 na studia fizyki na Uniwersytecie w Czerniowcach. Studiował fizykę doświad­czalną u Josepha von Geitlera, fizykę teoretyczną u Michaela Radakovicia, matema­tykę u Josipa Plemelja. W r. 1912 został asys­tentem Geitlera. Spotkał na studiach studentkę fizyki, Elżbietę Norst, która po długim narzeczeństwie została jego żoną. Elżbieta była córką dr Antona Norsta, sekretarza Uniwer­sytetu i redaktora Czernowitzer Zeitung, a na początku wojny komen­danta oblężonych Czernio­wiec. W.R. uzyskał doktorat 7 lipca 1914, na 3 tygodnie przed wybuchem I Wojny Światowej, na podstawie pracy: „Zur Frage der strengen Lösun­gen einiger Beugungs­probleme am Keil und Winkel­spiegel“ (Przyczynek do zagad­nienia ścisłych rozwiązań niektórych problemów dyfrak­cyjnych na klinie i zwierciadle klinowym).Promotorem był prof. Geitler.

Wkroczenie wojsk rosyjskich do Czerniowiec zakłóciło dalsze studia. W.R. zdecydował się wyjechać w r. 1916 do Grödig koło Salzburga, gdzie zamiesz­kała jego siostra Seweryna. W Grödig działał w zarządzie obozu dla uchodźców St. Leonhard. Na dalsze studia wyjechał do Monachium, gdzie został stypendystą Anschütz-Kaempfe Stiftung i uczniem prof. Arnolda Sommer­felda (1868-1951). Tam powstały jego pierwsze prace naukowe, wśród nich „Die Beugungs­welle in der Kirch­hoff­schen Theorie der Beugungs­erschei­nungen“ (Fala ugięcia w teorii zjawisk dyfrak­cyjnych Kirchhoffa)oraz „Bohrsche Frequenz­bedin­gungen und Erhaltung des Impuls­momentes“ (Warunki częstotliwościowe Bohra i zacho­wanie momentu impul­sowego). Po zakończeniu działań wojen­nych w końcu 1918 r. Rubinowicz powrócił na krótko do Czerniowiec, które znalazły się w granicach Rumunii. Ponieważ nowe władze dążyły do wprowa­dzenia wykładów w języku rumuńskim, W.R. wraz z wieloma uczonymi zdecy­dował się opuścić na zawsze Czer­niowce i wyje­chał do Wiednia, gdzie zamiesz­kała też rodzina Norstów.

Za radą prof. Sommerfelda ubiegał się o pracę w Paryżu u Marii Curie-Skło­dowskiej, lecz wcześniej otrzymał zaproszenie do Instytutu Nielsa Bohra (1885-1962)w Kopenhadze. W Kopenhadze pracował dwukrotnie po kilka miesięcy — w roku 1920 jako stypen­dysta Rask-Ørsted Fondet i w roku 1922 jako stypen­dysta Carlsberg Fondet. Z inicjatywy prof. Plemelja, który powró­ciwszy po wojnie do ojczyzny rozpoczął organi­zowanie uniwersytetu w Lublanie (ówczesne Królestwo Serba, Chorwata i Słoweńca, od lat trzydziestych Jugo­sławia, obecnie Słowenia), W.R. został powołany w lipcu 1920 na katedrę fizyki teore­tycznej na tamtejszym uniwersytecie. W roku 1921 r. ożenił się z dr Elżbietą Norst.

Już na początku roku 1918 rozważał przeniesienie się na stałe do Polski. Wysłał list do profesora Włady­sława Natan­sona do Krakowa, na który otrzymał uprzejmą, ale nie zobowiązującą odpowiedź. Korespon­dował też 1919 z prof. Kazi­mierzem Fajansem, który nie zachęcał go do przyjazdu do Polski. Dopiero w r. 1922 W.R. zdecydował się zrezygnować z profesury w Lublanie i przyjąć powołanie na katedrę fizyki na Wydziale Ogólnym Politechniki Lwowskiej. Politechnika zapewniła mieszkanie służbowe na II piętrze budynku przy ul. Nabielaka 22. Pojawienie się młodego, świetnie wykształ­conego we Wiedniu, Monachium i Kopen­hadze profesora zostało przyjęte przez innych profesorów z gwałtowną niechęcią. Zaczęły się szykany, na początek tradycyjnie pomówienia o rzekome żydowskie pochodzenie. W.R. przedstawił na Radzie Wydziału dokumenty i świadków dowodzących bez­podstaw­ności pomówień. Wtedy zaczęła się nagonka na jego żonę, która była zaan­gażowana na Politech­nice w r. akad. 1924/25 na etacie adiunkta katedry fizyki. W.R. w proteście odmówił prowa­dzenia wykładów. Nagonkę zakończyła dopiero inter­wencja prof. Kazimierza Bartla, posła do Sejmu i później­szego (1926-1930) premiera R.P.

W.R. rozważał w r. 1928 propozycję przejścia na Uniwersytet Jana Kazi­mierza, ale o pozostaniu na Politech­nice zdecy­dowała koniecz­ność zacho­wania atrakcyjnego mieszkania służbowego. W roku 1928 Rubinowicz dokonał odkrycia reguły wyboru dla promie­niowania kwadru­polowego zielonych linii tlenu występujących w widmie zorzy polarnej. Praca ta przyczyniła się po latach do odkrycia przez prof. Alfreda Kastlera zjawiska pompo­wania optycznego (Nobel 1966), a w praktyce do stworzenia lasera. Wśród współpra­cowników W.R. na Politechnice wyróżniał się starszy asystent Jan Blaton. Ze względu na lewicowe zaangażowanie Blaton został 1929 usunięty z Poli­techniki, lecz po odbyciu kary powrócił na stanowisko, a 1936 został dyrektorem Państwo­wego Instytutu Meteoro­logicznego, kontynu­ując pracę naukową. Po wojnie został jednym z organiza­torów i profesorem Uniwer­sytetu Marii Curie-Skło­dowskiej w Lublinie, potem Uniwer­sytetu Jagiel­lońskiego. Zginął w wypadku w Tatrach w roku 1948.

W r. 1931 Wojciechowi i Elżbiecie urodził się syn Jan. W rok później Rubino­wiczowie nabyli willę przy ul. Zielonej 95 (obecnie 91). W roku 1937 zlikwi­dowano Wydział Ogólny Poli­techniki Lwowskiej. W tym samym czasie po przejściu prof. Szcze­pana Szczeniow­skiego do Wilna zwolniła się katedra fizyki teore­tycznej na lwowskim Uniwersytecie Jana Kazimierza. W.R. powołano na kierownika tej katedry z siedzibą przy ul. Długosza 8, a jego asystentem został Ukrainiec, dr Bazyli (Wasyl) Miliańczuk (1905-1958),po roku 1945 następca Rubino­wicza na stano­wisku kierownika katedry. W.R. oprócz pracy naukowej znajdował czas na populary­zację fizyki, m.in. uczestni­cząc w cyklach odczytów Polskiego Towa­rzystwa Fizycznego.

20 września 1939 do Lwowa wkroczyły wojska radzieckie. 15 stycznia 1940 Uniwersytet Jana Kazimierza otrzymał nowego patrona — Iwana Frankę. Rubinowicz, podobnie jak inni profesorowie, nadal wykładał w języku polskim. Katedra fizyki teoretycznej została przeniesiona na ulicę św. Mikołaja 4. Po wkroczeniu Niemców w r. 1941 W.R. uczył w technikum chemicznym i uczestniczył w tajnym szkolnictwie wyższym. Był też fikcyjnie zatrudniony w labora­torium prof. Rudolfa Weigla produkującym szcze­pionkę przeciw durowi plamistemu, co zapew­niało ochronę przed represjami okupanta. Udzielał pomocy prześla­dowanym Żydom, m.in. matema­tykowi doc. dr Juliuszowi Schauderowi. W piwnicy willi przy ul. Zielonej był ukryty odbiornik radiowy, a żona W.R. prowa­dziła nasłuch dla po­trzeb prasy podziemnej.

27 lipca 1944 Lwów znów znalazł się pod władzą ZSRR. W roku 1945, gdy nie było już nadziei na powrót Lwowa do Polski, W.R. zdecydował się na wyjazd. Otrzymał propozycje objęcia katedr uniwersy­teckich fizyki:
• z Lublina 14.07.1945
• z Poznania 31.07.1945
• z Łodzi 8.09.1945
• z Warszawy 9.09.1945
• z Wrocławia 26.09.1945.
W grudniu roku 1945 wyjechał wraz z rodziną „profesorskim“ pociągiem repatria­cyjnym najpierw do Krakowa, a stąd w marcu 1946 do Warszawy. Otrzymał mieszkanie w domu uniwersy­teckim przy ul. Hożej 74zwolnione przez rektora U.W. prof. Stefana Pieńkowskiego i w maju 1946 objął katedrę mechaniki teoretycznej na Uniwersy­tecie Warszaw­skim w gmachu przy ul. Hożej 69. Katedrą fizyki teore­tycznej kierował wówczas prof. Czesław Biało­brzeski. Gdy w r. 1950 powrócił z Kanady prof. Leopold Infeld (1898-1968),utworzono Instytut Fizyki Teoretycznej, a w jego skład włączono katedrę mechaniki teore­tycznej przemianowaną na katedrę fizyki teore­tycznej II, potem na katedrę mechaniki i optyki. W latach 1950-1953 W.R. był dodatkowo profesorem Instytutu Matema­tycznego w Warszawie. Do jego współpracowników należeli m.in. Roman Stani­sław Ingarden, Marian Günther, Jerzy Rayski, w późniejszych latach Bolesław Fabiański, Kazimierz Gniadek, Bogdan Karczewski, Jerzy Krebs, Tadeusz Kripiec, Adam Kujawski i Jan Pety­kiewicz.

W.R. prowadził ożywioną korespondencję i wymianę publikacji nauko­wych z wieloma fizykami na całym świecie.

Do najważniejszych korespondentów należeli: jego pierwszy mistrz z Monachium prof. Arnold Sommer­feld (1868-1951)oraz laureaci nagrody Nobla Niels Bohr (1885-1962) i Alfred Kastler (1902-1984). Spotykał się z nimi wielo­krotnie w kraju i za granicą. Kastler po otrzymaniu nagrody Nobla wspomniał, że prace W.R. przy­czyniły się do odkrycia pompowania optycznego. Na 80. urodziny Rubinowicza (1969) poświęcił mu zabawny wierszyk.

W.R. został przeniesiony na emeryturę w roku 1960 w wieku 71 lat. Nadal pracował naukowo, publikował liczne prace, spotykał się w domu z młodymi współpra­cownikami. W roku 1969 po 48 latach małżeństwa zmarła żona Elżbieta. W.R. podupadł na zdrowiu i z konieczności, choć niechętnie zgodził się przenieść do miesz­kania syna, gdzie nadal pracował naukowo i spotykał się z gronem młodych współpracowników. Doczekał się dwóch wnuczek: Anny i Barbary. W roku 1970 prze­szedł ciężki zabieg chirurgiczny, lecz po rekon­walescencji powrócił do pracy naukowej i spotkań z młodymi fizykami. Zmarł 13 października 1974 w wieku 86 lat. Został pocho­wany na Cmentarzu Powąz­kowskim.
 


W.R. działał w wielu towarzystwach naukowych:
• 1923 członek przybrany Towarzystwa Naukowego we Lwowie
• 1929 członek czynny Towarzystwa Naukowego we Lwowie
• 1923 członek korespondent Polskiej Akademii Umiejętności
• 1947 członek czynny Polskiej Akademii Umiejętności
• 1945 członek czynny Towarzystwa Naukowego Warszawskiego
• 1949-1952 i od 1961 przewodniczący Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Fizycznego
• 1957 członek honorowy Polskiego Towarzystwa Fizycznego
• od 1960 przewodniczący Rady Naukowej Instytutu Fizyki PAN
• od 1957 przewodniczący Komitetu Narodowego Międzynarodowej Unii Fizyki Czystej i Stoso­wanej
• od 1949 członek ad personam Międzynarodowej Unii Fizyki Czystej i Stosowanej
• 1973 prezes honorowy Polskiego Towarzystwa Fizycznego
 
W r. 1931 został wybrany członkiem-korespondentem, a w r. 1947 członkiem czynnym Polskiej Akademii Umie­jęt­ności. W r. 1952 został członkiem rzeczy­wistym Polskiej Akademii Nauk.

Otrzymał doktoraty honoris causa Uniwersytetów: Humboldta w Berlinie 1960, Jagiel­lońskiego 1964, Wrocławskiego 1970.
 
Jego imieniem nazwano bibliotekę Instytutu Fizyki Teoretycznej UW, a na domu przy ul. Hożej 74 staraniem Polskiego Towarzystwa Fizycznego umiesz­czono tablicę pamiąt­kową.
 
W publikacjach naukowych w językach zachodnich prof. Rubinowicz posługiwał się łacińską formą imienia Wojciech — Adalbert.

Opublikował ok. 90 prac naukowych.
 
O swoich najważniejszych osiągnięciach naukowych mówił w wywiadzie dla Polskiego Radia w roku 1962:
 
„Moje zainteresowania w fizyce teoretycznej ogniskowały się na trzech kierunkach: przede wszystkim na teorii kwantów, następnie na teorii dyfrakcji światła i osta­tecznie na zagad­nieniach matema­tycznych fizyki teoretycznej.

Pierwszym moim sukcesem w teorii kwantów było odkrycie reguł wyboru, które ogłosiłem w roku 1918. Polegał on na tym, że podałem reguły do których stosować się muszą atomy przy emisji światła. Reguły wyboru są ścisłym prawem przyrody bez żadnych wyjątków i są dziś jako takie uzna­wane przez wszystkich fizyków.

Było to więc w r. 1928 pewną sensacją, gdy Ira Sprague Bowen, późniejszy dyrek­tor słyn­nego obser­watorium astrono­micznego na Mount Wilson, odkrył w mgławicach niebieskich pewne linie widmowe, które nazwał wzbronionymi, ponie­waż nie były zgodne z regułami wyboru. Przez pewien czas sądzili wówczas niektórzy fizycy, że reguły wyboru sa prawem fizyki sprawdzającym się tylko w pewnym przybliżeniu. W tym samym roku 1928 mogłem jednak wykazać, że mechanizm powsta­wania tych linii widmowych jest zupełnie inny, niż w liniach widmowych które zwykle obser­wujemy. Podlegają więc one innym regułom wyboru. Podałem komplet­ną teorię tych linii widmowych i wskazałem na sławną zieloną linię zorzy północnej jako na linię, na której moje przepowiednie teoretyczne dadzą się sprawdzić. Doświad­czenia wykonane na podstawie moich prac w Stanach Zjedno­czonych na tej linii oraz w słynnym labora­torium prof. Pietera Zeemana w Amster­damie na innych liniach widmowych potwier­dziły w całej pełni moje przewidy­wania teoretyczne.

Wśród prac moich z teorii dyfrakcji na pierwszym miejscu należy chyba wymienić prace, które rozstrzygnęły cały wiek trwający spór między poglądami Younga i Fresnela na powstawanie zjawisk dyfrakcji. Pierwszą teorię tego zjawiska podał fizyk angielski Tomasz Young jeszcze w roku 1801. Teoria ta zakładała, że światło padając na jakiś otwór bywa na krawędzi jego rozpro­szone i że tak powstaje zjawisko dyfrakcji światła. W parę lat później, w r. 1816 fizyk francuski August Fresnel podał argu­menty przema­wiające przeciwko poglądom Younga, tak że ostatecznie w r. 1819 Young w liście do Fresnela wyrzekł się swojej teorii. W r. 1882 fizyk niemiecki Gustaw Robert Kirch­hoff pokazał, jak można ściśle sformuło­wać teorię Fresnela. Odtąd panowało niepo­dzielnie wśród fizyków przekonanie, że jedynie poglądy Fresnela można uważać za słuszne. Intuicyjnie przeczu­wając, że i poglądy Younga muszą zawierać ziarnko prawdy, zająłem się w r. 1917 z młodzieńczym zapałem tym sporem i wykazałem, że ruch falowy opisy­wany przez wzory Kirchhoffa można matema­tycznie zupełnie ściśle tak prze­kształcić, że opisują one zjawiska dyfrakcji z punktu widzenia Younga, a więc przez rozpra­szanie światła na krawędzi otworu. W ten sposób zostało udowodnione, że poglądy Younga i Fresnela są zupełnie równoważne. W roku ubiegłym (1961) wielką satysfakcję sprawiła mi wiadomość, że moja teoria została bardzo szeroko rozbu­dowana przez prof. Emila Wolfa w Stanach Zjednoczonych.

O moich pracach matematycznych nie będę mówił, ponieważ dotyczą one zagadnień nie dających się łatwo wytłumaczyć w krótkich słowach.“

Szczegółowe omówienie twórczości naukowej W.R. zawarte jest również w autobiografii w zbiorze “Selected Papers“ (1975).

Ogłosił 16 publikacji książkowych, w tym 9 wznowień:
1950 Wektory i tensory, podręcznik dla studentów fizyki, Monografie matematyczne t. XXII
1954 Kwantowa Teoria Atomu, wyd. I, PWN
1955 Mechanika Teoretyczna (z Wojciechem Królikowskim), wyd. I, PWN
1957 Die Beugungswelle in der Kirchhoffschen Theorie der Beugung, wyd. I, PWN
1957 Kwantowa Teoria Atomu, wyd. II, PWN
1957 Quantentheorie des Atoms (Tłumaczenie „Kwantowej Teorii Atomu“), wyd. I, Joh. Amb. Barth, Leipzig
1964 Mechanika Teoretyczna (z Wojciechem Królikowskim), wyd. II, PWN
1965 The Miyamoto-Wolf Diffraction Wave w: Progress in Optics Vol. IV, North Holland Publishing Company, Amsterdam
1966 Die Beugungswelle in der Kirchhoffschen Theorie der Beugung, wyd. II, PWN i Springer-Verlag
1967 Mechanika Teoretyczna (z Wojciechem Królikowskim), wyd. III, PWN
1968 Quantum Mechanics, PWN i Elsevier Publishing Company
1972 Mechanika Teoretyczna (z Wojciechem Królikowskim), wyd. IV, PWN
1972 Teoria dyfrakcji Kirchhoffa i jej interpretacja na podstawie poglądów Younga, Ossolineum
1973 Sommerfeldsche Polynommethode, PWN i Springer-Verlag
(wznowienia pośmiertne)
1977 Mechanika Teoretyczna (z Wojciechem Królikowskim), wyd. V, PWN
1988 Mechanika Teoretyczna (z Wojciechem Królikowskim), wyd. VI, PWN
1995 Mechanika Teoretyczna (z Wojciechem Królikowskim), wyd. VII, PWN
1998 Mechanika Teoretyczna (z Wojciechem Królikowskim), wyd. VIII, PWN

Bibliografia:
Adalbert Rubinowicz: Selected Papers, PWN — Polish Scientific Publishers, Warszawa 1975
Roman Stanisław Ingarden: Fizyka i fizycy, Studia i szkice z historii i filozofii fizyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1975, str. 141-222
Praca zbiorowa: 75 lat fizyki na Hożej, Wydaw­nictwa Uniwer­sytetu Warszawskiego, Warszawa 1996, str. 111-121

Linki do stron internetowych:
 Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego
 Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego — Historia
 Fizyka teoretyczna w Uniwersytecie Warszawskim w latach 1939–1951 (*.pdf)
 Źródła do historii fizyki kwantowej (→ Author Catalog)
 The Mathematics Genealogy Project
 Wektory i Tensory (*.pdf)
 Wikipedia polska
 Wikipedia anglojęzyczna

Aneksy:
 Wojciech Rubinowicz: O genezie i losach niektórych moich prac naukowych
 Wojciech Rubinowicz: O zasadzie przyczynowości
 Wojciech Rubinowicz: O indeterminizmie w nowoczesnej fizyce
 Wojciech Rubinowicz: O kształceniu fizyków teoretyków
 Wojciech Rubinowicz: Niels Bohr
 Wojciech Rubinowicz: Erwin Schrödinger
 Wojciech Rubinowicz: Jan Blaton
 Wojciech Rubinowicz: Wywiad dla „Życia Warszawy“
 Wojciech Rubinowicz: Wywiad dla „Życie i Zdrowie“
 A. Rubinowicz: Die Beugungs­welle in der Kirchhoff­schen Theorie der Beugungs­erschei­nungen
 A. Rubinowicz: Bohrsche Frequenz­bedin­gungen und Erhaltung des Impuls­momentes
 A. Rubinowicz: Zum Zeemaneffekt der grünen Nordlichtlinie
 Roman Stanisław Ingarden: Z książki „Studia i szkice z historii i filozofii fizyki“
 Adam Kujawski: Biografia Wojciecha Rubinowicza
 Artykuły o Wojciechu Rubinowiczu
 Bibliografia Wojciecha Rubinowicza
 Film amatorski z roku 1937 (0,662 MB)
 Film amatorski z roku 1972 (1,488 MB)